عقاب- پرویز ناتل خانلری

دکتر پرویز ناتل خانلری، ادیب، سیاست مدار، زبان‌ شناس، نویسنده و شاعر معاصر ایرانی، در اسفند ماه سال 1292 در شهر نور مازندران به دنیا آمد و در 1 شهریور 1369 دیده از جهان فرو بست. 

وی خدمات ارزنده ای از خود به یادگار گذاشته است از جمله: انتشار مجله ی سخن از سال 1322 تا 1357، تأسیس کرسی تاریخ زبان فارسی در دانشکده ی ادبیات تهران در سال 1330، عضویت مجلس سنا با عنوان سناتور انتصابی از مازندران (1336)، تصدی وزارت فرهنگ در دولت اسدالله علم (1341)، تأسیس بنیاد فرهنگ ایران و تصدی دبیر کلی و مدیر عاملی آن (1344 تا بهمن 1357)، انتصاب به مدیر عاملی سازمان پیکار با بی سوادی (1346)، تأسیس فرهنگستان ادب و هنر ایران و تصدی ریاست آن (1351)، تأسیس پژوهشکده ی فرهنگ ایران و تصدی ریاست آن (1351)، انتشار دیوان حافظ (1359). 

مجموعه ی اشعار وی به نام «ماه در مرداب» در سال 1343 منتشر و بارها تجدید چاپ شد. شعر «عقاب» او که به «صادق هدایت» تقدیم شده است، یکی از اشعار معاصر زیبا و پرمحتوای ایران محسوب می شود.

دکتر خانلری پس از انقلاب به مدت صد روز زندانی شد و از همه ی فعالیت های رسمی و دانشگاهی کناره گرفت.

عقاب

"گویند زاغ سیصد سال بزید و گاه سال عمرش ازین نیز درگذرد... عقاب را سال عمر سى، بیش نباشد." (خواص ‏الحیوان‏)

گشت غمناک دل و جان عقاب‏	چون ازو دور شد ایام شباب‏
دید، کِش دور به انجام رسید	آفتابش به لب بام رسید
باید از هستى دل برگیرد	ره سوى کشور دیگر گیرد
خواست تا چاره ی ناچار کند	دارویى جوید و در کار کند
صبحگاهى ز پى چاره ی کار	گشت بر باد سبک ‏سِیر سوار
گَله کاهنگ چَرا داشت به دشت‏	ناگه از وحشت، پرولوله گشت‏
و آن شبان، بیم ‏زده، دل‏ نگران‏	شد پى برّه  ی نوزاد، دوان‏
کبک، در دامن خارى آویخت‏	مار، پیچید و به سوراخ گریخت‏
آهو، اِستاد و نگه کرد و رمید	دشت را خط غبارى بکشید
لیک صیاد سر دیگر داشت‏	صید را فارغ و آزاد گذاشت‏
چاره ی مرگ نه کارى است حقیر	زنده را دل  نشود از جان سیر
صید، هر روز به چنگ آید زود آشیان داشت در آن دامن دشت‏	مگر آن روز که صیّاد نبود زاغکى زشت و بداندام و پلشت‏
سنگ ها از کف طفلان خورده‏	جان ز صد گونه بلا دربرده‏
سال ها زیسته افزون ز شمار	شکم آکنده ز گَند و مُردار
بر سر شاخ ورا دید عقاب‏	زآسمان سوى زمین شد به شتاب‏
گفت: "کاى دیده ز ما بس بیداد	با تو امروز مرا کار افتاد
مشکلى دارم اگر بگشایى‏	بکنم آن چه تو مى فرمایى"
گفت: "ما بنده ی درگاه توایم‏	تا که هستیم هواخواه توایم‏
بنده آماده بود، فرمان چیست‏	جان به راه تو سپارم، جان چیست‏
دل چو در خدمت تو شاد کنم‏	ننگم آید که ز جان یاد کنم"
این‏ همه گفت ولى در دل خویش‏	گفتگویى دگر آورد به پیش:
کاین ستمکار قوى ‏پنجه کنون‏	از نیازست چنین زار و زبون‏
لیک ناگه چو غضبناک شود	زو حساب من و دل، پاک شود
دوستى را چو نباشد بنیاد	حزم را باید از دست نداد
در دل خویش چو این راى گزید	پر زد و دورتَرَک جاى گزید
زار و افسرده چنین گفت عقاب‏	که: مرا عمر حبابى است بر آب‏
راست است این‏ که مرا تیزپرست،	لیک پرواز زمان تیزترست‏
من گذشتم به شتاب از در و دشت‏	به شتاب ایّام از من بگذشت‏
گرچه از عمر دل سیرى نیست‏	مرگ مى آید و تدبیرى نیست‏
من و این شهپر و این شوکت و جاه‏	عمرم از چیست بدین حد کوتاه؟
تو بدین قامت و بال ناساز	به چه فن یافته ‏اى عمر دراز؟
پدرم از پدر خویش شنید	که یکى زاغ سیه ‏روى پلید
با دوصد حیله به هنگام شکار	صد ره از چنگش کردست فرار
پدرم نیز به تو دست نیافت‏	تا به منزلگه جاوید شتافت‏
لیک هنگام دَم بازپسین‏	چون تو بر شاخ شدى جایگزین‏
از سر حسرت با من فرمود:	"کاین همان زاغ پلیدست که بود"
عمر من نیز به یغما رفته است‏	یک گُل از صد گُل تو نشکفته است‏
چیست سرمایه ی این عمر دراز؟	رازى اینجاست تو بگشا این راز؟
زاغ گفت: ار تو در این تدبیرى‏	عهد کن تا سخنم بپذیرى‏
عمرتان گر که پذیرد کم و کاست‏	دگرى را چه گنه، کاین ز شماست‏
زآسمان هیچ نیایید فرود	آخر از این‏ همه پرواز چه سود
پدر من که پس از سیصد و اند	کان اندرز بُد و دانش و پند،
بارها گفت که بر چرخ اثیر	بادهاراست فراوان تأثیر
بادها کز زِ بَر خاک وزند	تن و جان را برسانند گزند
هرچه از خاک شوى بالاتر	باد را بیش گزند است و ضرر
تا بدانجا که بر اوج افلاک‏	آیت مرگ بود، پیک هلاک‏
ما از آن سال بسى یافته ‏ایم،	کز بلندى رخ برتافته ‏ایم‏
زاغ را میل کند دل به نشیب‏	عمر بسیارش از آن گشته نصیب‏
دیگر این خاصیت مُردارست	عمر مُردارخوران بسیارست‏
گَند و مُردار بهین درمانست‏	چاره رنج تو زان، آسانست‏
خیز و زین بیش ره چرخ مپوى‏	طعمه ی خویش بر افلاک مجوى‏
ناودان، جایگهى بس نیکوست‏	به از آن کنج حیاط و لب جوست‏
من که بس نکته نیکو دانم‏	راه هر برزن و هر کو دانم‏
خانه‏اى در پس باغى دارم‏	واندر آن گوشه سراغى دارم‏
خوان گسترده ی الوانى هست‏	خوردنیهاى فراوانى هست‏
آنچه زآن زاغ چنین داد سراغ	گَندزارى بود اندر پس باغ‏
بوى بد رفته از آن تا ره دور	معدن پشه، مقام زنبور
نفرتش گشته بلای دل و جان	سوزش و کورى دو دیده از آن‏
آن دو، همراه رسیدند از راه‏	زاغ بر طعمه ی خود کرد نگاه‏
گفت خوانى که چنین الوانست‏	لایق حضرت این مهمانست‏
مى کنم شکر که درویش نِیَم‏	خجل از ما حَضَر خویش نِیَم‏
گفت و بنشست و بخورد از آن گَند	تا بیاموزد از او مهمان پند
عمر در اوج فلک برده به سر،	دم زده در نفس باد سحر،
بارها آمده شادان ز سفر،	به رهش بسته فلک طاق ظفر،
ابر را دیده به زیر پَر خویش،	حیوان را همه فرمانبر خویش‏
سینه ی کبک و تذرو و تیهو،	تازه و گرم شده طعمه او،
اینک افتاده بر این لاشه و گَند	باید از زاغ بیاموزد پند!!
بوى گَندش دل و جان تافته بود	حال بیمارى دق یافته بود
دلش از نفرت و بیزارى ریش‏	گیج شد، بست دمى دیده ی خویش‏
یادش آمد که بر آن اوج سپهر	هست پیروزى و زیبایى و مهر
عزت و شوکت و فتح و ظفرست‏	نفس خرم باد سحرست‏
دیده بگشود و به هرسو نگریست‏	دید گِردش اثرى ز اینها نیست‏
آنچه بود از همه‏ سو، خوارى بود	نفرت و وحشت و بیزارى بود
بال بر هم زد و بَرجَست از جای	گفت کاى دوست ببخشاى مرا
سالها باش و بدین عیش بناز	تو و مُردار، تو و عمر دراز
من نِیَم در خور این مهمانى‏	گَند و مُردار ترا ارزانى‏
گر بر اوج فلکم باید مُرد	عمر در گَند به سر نتوان برد
شهپر شاه هوا اوج گرفت‏	زاغ را دیده بر او مانده شگفت‏
سوى بالا شد و بالاتر شد	راست با مهر فلک همسر شد
لحظه‏ اى چند بر این لوح کبود	نقطه‏ اى بود و دگر هیچ نبود